Het toepassen van Acceptance and Commitment Therapy (ACT) in de jeugdzorg

ACT biedt een unieke benadering binnen de jeugdzorg, waarbij cliënten leren om afstand te nemen van hun gedachten en zich te richten op wat voor hen waardevol is. Samen met Farhad, gedragswetenschapper bij Stichting ROOZ, verkennen we de principes van ACT aan de hand van een fictieve casus, om zo de praktische toepassing ervan te illustreren.

Wat is ACT?

Farhad legt uit: “ACT leert je om wat meer afstand te nemen van je gedachten en dat een gedachte eenvoudigweg maar een gedachte is.” ACT draait om het loslaten van de controle over gedachten en emoties, en het creëren van ruimte voor waardevolle acties, zelfs in moeilijke omstandigheden. In tegenstelling tot andere therapieën, richt ACT zich niet op het veranderen van gedachten, maar op het veranderen van de relatie met gedachten.

Een fictieve casus: het verhaal van Lisa

We vatten een ACT traject hieronder heel beknopt samen, om je een beeld te geven van hoe zo’n traject er uit ziet.

Lisa, een tienermeisje van 14 jaar, heeft een laag zelfbeeld en is perfectionistisch, wat haar dagelijks functioneren en relaties belemmert.

“We onderzoeken eerst hoe Lisa omgaat met uitdagingen, zoals het geven van een presentatie op school. Ze begint te piekeren en vermijdt uiteindelijk de situatie door zich ziek te melden. Maar wat levert dit op? Op korte termijn verdwijnt de spanning, maar op lange termijn neemt deze alleen maar toe. We bespreken deze strategie en onderzoeken of deze effectief is. Ook vraag ik haar wat zij van deze strategie vindt. Hierdoor krijgt ze langzaam inzicht in haar gedrag en de gevolgen ervan. Ik vraag haar wat ze zou willen veranderen en of ze bereid is stappen te zetten om dit te bereiken.”

Acceptatie

Vervolgens vraagt Farhad aan Lisa of ze bereid is om de spanning, angsten en gedachten actief toe te laten en ze samen te onderzoeken. “Samen verkennen we deze gedachten en spanning en wat er gebeurt als we ze benaderen in plaats van te vermijden. Dit is een belangrijk aspect van acceptatie, waarbij je bereid bent om deze emoties en gedachten actief te ervaren. Het doel is niet om de spanning te laten verdwijnen, maar om te laten zien dat je het kunt verdragen.”

Defusie

Farhad moedigt Lisa aan om haar gedachten wat minder serieus te nemen, ze te herkennen voor wat ze zijn: slechts gedachten. En om op een afstand haar gedachten te observeren in plaats van zich te laten leiden door haar gedachten. Zo leert Lisa te begrijpen dat hoe zij bijvoorbeeld over zichzelf denkt, of over de wereld, dat dat maar een gedachte is en niet per se de realiteit.

Farhad legt uit: “ACT helpt Lisa om afstand te nemen van haar gedachten door defusietechnieken toe te passen. Ik vraag Lisa om haar gedachten op post-its te schrijven, zodat zij ze van een afstandje kan bekijken. Zo leert Lisa om haar zelfkritische gedachten te observeren zonder er volledig door te worden meegesleept.” We maken binnen ACT veel gebruik van oefeningen, je gedachten op op post-its opschrijven is één van de vele oefeningen. Ook leg ik veel uit aan de hand van metaforen. Wat langer blijft hangen dan theorie.

Mindfulness

Een belangrijk onderdeel van ACT is mindfulness, waarbij Lisa wordt aangemoedigd om bewust aanwezig te zijn in het moment zonder oordeel. Door mindfulness-oefeningen leert Lisa om meer verbonden te zijn met haar directe ervaringen, zoals haar ademhaling en zintuiglijke waarnemingen. Hierdoor kan ze bewuster reageren op situaties in plaats van automatisch te handelen vanuit angst of perfectionisme.

Farhad legt uit: “Mindfulness is helemaal niet zo ingewikkeld, want als je bewust gebruik maakt van je zintuigen, ben je al met mindfulness bezig.We doen verschillende mindfulness-oefeningen en onderzoeken hoe deze in het dagelijks leven toegepast kunnen worden. Bijvoorbeeld, tijdens het fietsen naar school letten we op vijf nieuwe dingen langs de route. Ook leren we om voor het huiswerk even twee minuten te nemen om bewust te voelen hoe ons lichaam aanvoelt na een schooldag.”

‘Het zelf’

“ACT stimuleert Lisa om haar zelfbeeld en identiteit los te koppelen van haar gedachten en emoties. Ze leert dat ze meer is dan alleen haar lage zelfbeeld en perfectionisme, en dat ze keuzes kan maken die overeenkomen met haar diepere waarden en doelen. Door deze scheiding tussen ‘het zelf’ en haar gedachten kan Lisa zichzelf zien als de persoon die actief keuzes maakt, niet alleen bepaald door haar angsten en beperkende overtuigingen.”

Waarden en toegewijd handelen

Farhad moedigt Lisa aan om haar persoonlijke waarden te ontdekken en te bedenken hoe je daar naar kunt handelen. Hij legt uit: “Je leert onderzoeken wat je nou eigenlijk belangrijk vindt in het leven en hoe je daar energie in kunt steken. Lisa ontdekt dat vriendschap, sociaal contact en sporten in teamverband belangrijke waarden voor haar zijn. Ze realiseert zich dat ze graag meer tijd zou willen besteden aan het onderhouden van vriendschappen en het deelnemen aan sociale activiteiten. Wat Lisa belangrijk vindt, vindt ze tegelijkertijd ook heel spannend en is ze al jaren aan het vermijden.”

Commitment

Farhad benadrukt: “Het is normaal om je soms minder goed te voelen.” Hij voegt eraan toe: “Tegenslagen en imperfecties zijn onderdeel van het menselijk bestaan en hoeven je niet te definiëren. Ze bieden de kans om veerkrachtiger te worden.”

De volgende stap is om te bepalen wat voor Lisa belangrijk is en hoe ze actie kan ondernemen. “Ik daag Lisa uit om te bedenken hoe ze haar waarden, zoals vriendschap en sociaal contact, kan naleven. Bijvoorbeeld door binnen 24 uur een vriend te appen om af te spreken. Daarna kijken we naar de stappen voor de komende week, maand en drie maanden. We leren ook omgaan met negatieve gedachten die ons kunnen tegenhouden. Een voorbeeld is wanneer een vriend afzegt en Lisa denkt dat dit komt doordat ze niet leuk gevonden wordt. We onderzoeken dan hoe ze hiermee kan omgaan en beseft dat deze gedachte niet altijd waarheid is.”

Conclusie

ACT biedt een vernieuwende benadering binnen de jeugdzorg, waarbij cliënten leren om flexibel om te gaan met gedachten en emoties en zich te richten op wat echt belangrijk voor hen is. Door ACT leert de cliënt om bewuster met gedachten om te gaan en keuzes te maken die in lijn zijn met haar waarden, wat leidt tot meer veerkracht en empowerment, zelfs in moeilijke tijden. Het grootste resultaat van de ACT-therapiesessies is dat de cliënt leert om gedachten te herkennen en er op een andere manier mee om te gaan. De cliënt kan nu kiezen om uitdagingen aan te gaan in plaats van ze te vermijden. Dit geeft hem of haar de kracht om veerkrachtig met het leven om te gaan, niet alleen nu, maar ook in de toekomst.